A procura da Felicidade foi sempre un dos impulsos máis lexítimos do ser humano. Pero cando un se deten a intentar definila vólvese farto difícil apresarla en conceptos racionais. Máis aló das definicións ocórrensenos exemplos moi diversos de situacións satisfactorias que identificamos como felicidade; o conceptual cede ante o experiencial. Aínda que nos resulte difícil definir a felicidade, todos recoñecemos moitos momentos de felicidade.
Cada cal entende unha forma de ser feliz. Hai quen identifica a felicidade co pracer ou a satisfacción; atoparemos quen a identifique coa tranquilidade ou serenidade psicolóxica; quen entenda a felicidade como un estado de plenitude da alma, e quen pense que a felicidade non é “planta desta terra”. O certo é que a felicidade sempre se identificou cunha gran cantidade de aspectos que buscamos dentro de nós e todos á vez. Cando identificamos ese estado en nós, sentímonos felices en parte, pero gustaríanos que todos os aspectos nosos, todas as partes que temos fosen felices. Velaí a gran dificultade da felicidade dese buscar a plenitude en todas as cousas.
Que sucede? Que como obxectivo na vida non sempre está claro onde está o problema, non hai unha definición concreta, non sabemos moi ben que buscar para ser felices, e ás veces nin sequera o buscamos.
Realmente o noso desexo de felicidade non é moi activo. O home ás veces nin sequera fai cousas para ser feliz, simplemente espera a que a vida lle traía os elementos que llo permitan.
Son moitas as cousas que se propoñen en torno á felicidade do ser humano, e o que imos tratar de facer é recoller esas pequenas pistas e reflexións que suscitou a filosofía clásica ao longo do tempo, tratando de aportar elementos para que cada un se poida trazar un mapa precioso que lle serva para percorrer o camiño da vida cun pouco de felicidade. En calquera caso si é segura unha cousa, o feito de que o camiño teno que percorrer cada cal. Non parece que a felicidade sexa algo que nos poida conceder outra persoa.

UN PERCORRIDO POLA FILOSOFÍA CLÁSICA

O obxectivo deste artigo é ofrecer un breve percorrido polo pensamiento en torno á ética dalgúns grandes filósofos, das súas formulacións. Será un bo preámbulo á selección de pensamentos, máximas e reflexións que quixemos reunir neste ramo de tan agradable perfume.1

A Escola Pitagórica

É moi interesante o xeito simbólico en que a escola pitagórica aborda o tema da felicidade, da man do símbolo e o mito. Para os pitagóricos, a plenitude do home estaba relacionada simbólicamente con dous deuses, Orfeo e Dionisos.
De Orfeo extraían a idea de que o home lograría a felicidade a través da beleza e a harmonía (que tamén podería emparentarse con Apolo), e de Dionisos, a través da pureza e do entusiasmo.
Da unión deses catro elementos xurdía a felicidade no home. Da beleza e da harmonía o home debía extraer a proporción. O home que se volvía armónico, é dicir belo, volvíase saudable. No mito de Orfeo fálasenos do poder que tiña a súa lira, e como con esa música era capaz de tranquilizar a agresividade, de dominar ás fieras, provocar a paz, curar a alma, purificar a psique da xente e curar as enfermidades. Isto encerra un gran simbolismo. O home que logra establecer unha boa proporción interior, un equilibrio, dalgún xeito volve á saúde, ao centro, á satisfacción interior e exterior. Ademais disto, falábase da pureza e do entusiasmo de Dionisos.
Relacionábase o entusiasmo como Deus en nós, como un lume, unha sorte de forza luminosa que pon brillo en todas as cousas e que eleva a conciencia do home rompendo todas as trabas, todas as miserias, todos os medos (de aí a idea do entusiasmo relacionado co viño, como aquilo que vence as barreiras entre os seres humanos). A pureza era concibida como a carencia de imperfeccións, é dicir, a carencia de elementos que son alleos á nosa natureza. Un mineral enténdese que é puro cando a súa natureza está intacta, é máis “autentico”. Dionisos simbolizaría esa fusión entre entusiasmo e pureza.
Esta formulación leva aos pitagóricos a dicir que o home feliz é o home sabio, pero entendendo por sabio o que integrou dentro de si pureza, entusiasmo, beleza e harmonía, tornándose entón que o concepto de sabedoría non en sinónimo de vastedad ou cantidade de coñecementos, senón no saberse conducir pola vida acorde ás leis do Universo.
O home ten máis posibilidades de felicidade na medida en que sabe conducirse pola vida, e iso non é algo co que se nace, aínda que pode existir predisposición, senón que é algo que se conquista, que hai que desenvolver, o cal esixe que o home se coñeza a si mesmo. Esta felicidade, a do sabio, estaría en contraposición coa “felicidade” do ignorante que aínda non ten unha clara noción da súa existencia.

Platón

“A mestura dosificada de pracer e de sabedoría harmonizados na vida, darán como resultado a felicidade que o home é capaz de gozar e intuír.” (Platón)
Platón plantexa que a felicidade absoluta non se pode conseguir nesta vida, aínda que o home pode acceder a un certo grado de felicidade. Esa felicidade xorde da súa dobre natureza, a celeste e a terrestre. Para Platón o ser humano é un ser que non pertence a este mundo físico, senón que caeu do mundo celeste, o mundo das ideas, onde existe o Bo, o Xusto, o Belo. Convivirían no home unha parte animal, froito do contacto con este mundo físico, e outra parte celeste, que é a alma, que ten as “ás crebadas”, e ante determinadas cousas esperta, sente unha especie de cosquilleo, de recordo. A satisfacción que provén do contacto con cousas belas e xustas é un recordo que lle fai á alma añorar a súa patria celeste, o mundo dos arquetipos.
O home bruto, cunha alma excesivamente durmida, entende por felicidade a simple satisfacción das súas apetencias, pero para o que ten a alma esperta e añora cousas que non pode ver, a felicidade vai ser a procura de elementos afines á súa natureza superior, e buscará non tanto o pracer material, senón o pracer da alma. As almas máis sensibles son máis felices na medida en que estean en contacto coa beleza, a xustiza, a bondade propias da súa patria perdida. Platón vainos a falar tamén de que na combinación desas dúas partes mestúranse varios metais: ferro, bronce, prata e ouro, en proporcións distintas para cada ser humano. O importante é que cada un atope e descubra a súa propia natureza e se coñeza a si mesmo para que poida atopar o seu destino na vida.
Aristóteles
Para Aristóteles, en cambio, a felicidade como Ideal non existe. Á felicidade só se accede pola virtude, pois é a única capaz de soportar a adversidad. Aristóteles satisfaise coa idea de que a vida ha de transcorrer sen moito sufrimento, sen moito dor.

Epicuro

Unha etapa curiosa na filosofía helenística constitúea Epicuro, coa procura sen concesións do pracer, aínda que o seu concepto de pracer difiera do dos nosos dias. Epicuro non vai crer na transcendencia nin na inmortalidad, pero si na idea do alma como intelixencia ou psique, considerando que o importante é que o home atope o pracer na simple existencia. Pero para iso hai que desenvolver o pracer, o pracer entendido como a ausencia da dor, conseguir que o home non sufra. Isto lograríase a través da sublimación dos desexos.
Epicuro clasifica os desexos en tres tipos: o desexo natural e necesario, o desexo natural e non necesario, e o desexo que non é nin natural nin necesario. Os primeiros son os que buscan a mera satisfacción da supervivencia, evitando o sufrimento. Serían o desexo de comida, de bebida, evitar o frío, cousas moi básicas, porque o mundo epicúreo é moi simple, e o pracer conséguese tendo poucas necesidades. Son propias da natureza do corpo.
Os segundos son naturais pero non necesarios, como a comida moi elaborada, ou o sexo, que non son imprescindibles, non eliminan unha dor, só eliminan o mudable dos desexos, sen obedecer a unha necesidade real e grande como o comer, por exemplo, ou eliminar unha enfermidade.
Os terceiros nacen das ideas equivocadas ou baleiras, como a riqueza, a gloria, os honores, a morte…
A ascesis dos desexos, pracer estable e sereno, sería a satisfacción do primeiro desexo, a contención no segundo e a erradicación dos terceiros. Esta procura do pracer non é a mera satisfacción do corpo, senón a eliminación do que nos perturba, a simplicidad que non necesita prácticamente nada.
“Grazas sexan dadas á bienaventurada natureza que fixo que as cousas necesarias sexan fáciles de obter e que as cousas difíciles de alcanzar non sexan necesarias.” (Epicuro)
Os epicúreos farán a observación de que falar de pracer non é falar dos praceres viciosos ou da disipación dos que interpretan mal a súa doutrina, senón de non sufrir dor no corpo, nin estar perturbados no alma.

Os Estoicos

Quizais sexa dos estoicos dos que temos máis ensinos escritos que dunha forma ou outra traten o tema da felicidade. Epicteto, Marco Aurelio, Séneca ou Cicerón son das máis recomendables lecturas para inundar de paz a nosa alma.
Para Epicteto, a felicidade dependía da duración e a estabilidade. Un gran inimigo desta duración e estabilidade é o desexo, polo que se entende que non poderían convivir desexo e felicidade
O desexo é un impulso inestable, que se escapa á vontade do home, fainos traballar e dirixirnos cara a unha satisfacción, que cando se logra desaparece, e canto máis se alimenta, máis necesidade crea. É un animal insaciable, que provoca inquietude e nos esclaviza cada vez máis.
Epicteto fala de como as cousas que dependen de nós poden
facernos felices, e as que non dependen de nós polo xeral condúcennos á insatisfacción si nos aferramos demasiado a elas.
“Non existe o noso ben nin o noso mal senón na nosa vontade”.
Para os estoicos, o bo e o malo está na actitude coa que enfrontamos o destino. Non quere dicir isto que o ben e o mal sexan relativos e que todo valla, senón que en nós está o tomarnos as cousas que nos fan sufrir como probas útiles para desenvolver en nós aspectos que de non ser utilizados nunca sairían á luz; por iso é polo que o home pode enfrontarse á adversidad dándolle a volta, e tornando un mal nun ben.
“De todas as cousas do mundo, unhas dependen de nós e outras non. Dependen de nós os nosos xuízos, opinións, movementos, desexos, inclinacións, os nosos actos. Non dependen o corpo, os bens materiais, a fama, os honores. As que dependen de nós son libres pola súa propia natureza, e as que non dependen son débiles, escravas suxeitas ao destino e a mil circunstancias e inconvenientes, alleas por completo a nós. Recorda pois que si tomas por libres as cousas que pola súa natureza son escravas e por propias as que dependen doutros non atoparás máis nada que obstáculos por todas as partes, sentiraste turbado e entristecido a cada paso e a túa vida será unha lamentación continua contra os homes e contra os deuses.”
Para Epicteto o home será feliz si se esforzó no que depende del. Exhórtanos a ser felices no esforzo, no camiño, e non a motivarnos por medio de recompénsas. En Occidente renegamos do esforzo e do traballo, consideramos que é un “castigo divino”. Pero en verdade o esforzo e a dificultade no camiño non son negativos; a felicidade está en como percorramos ese camiño. Non é no final onde se cristaliza a felicidade, senón que esta áchase oculta tras cada recodo da nosa vida, dependendo sempre de como a vivamos e nos realizásemos en cada momento.
Segue dicindo Epicteto:
“Gárdate moito vendo a algún colmado de honores, ou alcanzar as máis elevadas dignidades de consideralo como un home feliz. Porque si a esencia do verdadeiro ben está nas cousas que dependen de nós, nin a envexa nin a emulación nin o desexo terán cabida en ti, e non desexarás ser xeral nin senador, nin cónsul, senón libre.”
“É infeliz o cabalo por non poder cantar? O sería en todo caso por non poder correr libremente. O é o can por non poder voar? Tampouco. O que talvez se deplora sería a falta de sentimento. Será desgraciado o home por non poder despedazar leóns e non poder facer outras grandes empresas contrarias á súa natureza? De ningún xeito. Porque non foi creado para tales cousas, pero si será desgraciado e como tal debe considerarse si perde o pudor, a bondade, a fidelidade, a xustiza, e outras excelencias que imprimiron na súa alma os deuses.”
O home será feliz na medida en que desenvolva a súa natureza humana, non a animal, senón a que lle diferencia, é dicir, a conciencia de si mesmo e a súa capacidade de reflexión sobre a vida.
Marco Aurelio, o Emperador, escribiu:
“Si cumpres o teu cometido no presente coa recta razón, con coidado, alegría e serenidade, sen distraerte en nada estraño, si conservas puro o enxeño divino que che anima, coma se tiveses que restituílo en calquera instante, si unes a estas excelencias o non verte atado polo desexo ou o temor, si te limitas ou fas o que fas conforme á natureza do teu ser, é dis sencillamente a verdade en todos os teus discursos, en todas as túas palabras, vivirás feliz, e certamente ninguén poderá impedir o que te conduzas deste xeito.”
Séneca vai ser un dos filósofos que máis vai escribir da felicidade interior do ser humano. Recórdanos que as paixóns non van conducir ao home á felicidade, establecendo unha diferenza entre o impulso desbocado da paixón e a paixón do alma, ou a afección polas cousas sensibles (ese gusto que nos conmove á procura de determinadas cousas, pero sempre controlado e guiado polo ser humano). É paixón abandonarse ás sensacións e permitir un movemento fortuito, non racional. Séneca fala do mal humor, da tormentas interiores que afloran e nublan a felicidade parcial do home:
“Para non encolerizarse con cada ser humano hai que perdoarlles a todos, hai que conceder o perdón ao ser humano”
Cada un ten que levar o seu camiño, e non lamentarse ante o inevitable. Trátase da difícil arte de vivir e deixar vivir.
“É unha vida feliz a que vai coa propia natureza. Esta non pode ser si a mente non é corda, e si é decidida e apaixonada e sublime nos seus sentimentos, si se adapta ás circunstancias, e non está preocupada polo seu corpo, está pendente das cousas que constitúen a vida sen sentir admiración por ningunha, disposta a utilizar os bens da fortuna e non esclavizarse a eles”.
O resultado é unha serenidade perpetua, a liberdade, o saber afrontar o destino. Isto é continuo nos estoicos. Pensan que a fortuna, o azar, é unha roda presta a presentarnos traballos, dificultades, onde o problema non é a experiencia que viva o home, senón o que vaiamos construíndonos a nós mesmos, aceptando o destino, sendo felices sencillamente con todo o que sucede…, tratándose todo dunha proba para crecer, para demostrarnos o que somos. Non está a felicidade en eludir a dificultade. A felicidade sabe enfrontar e resolver o conflito, non porque sempre salga airosa, senón porque sabe navegar a través deles.

Plotino

Plotino tamén sostén que a felicidade é un estado de conciencia que non depende dos feitos, senón de como afrontamos esta vida. Atopamos personaxes históricos que foron felices e, con todo, tiveron unha flecha cravada no peito ou estiveron sufrindo penalidades, e outros que o tiveron todo, pero sentíronse baleiros. Plotino diferencia entre o pracer, o benestar e a felicidade. Fala, desenvolvendo a Platón e a Pitágoras, de que no home hai unha dobre natureza, un eu superior e un eu inferior animal. Cada unha desas partes busca unha serie de satisfaccións. O pracer sería a satisfacción máis sinxela, máis simple; o benestar sería unha certa tranquilidade e serenidade psicolóxica, pero nin no pracer nin no benestar estaría a verdadeira felicidade, senón que estaría nun estado superior de conciencia, que se comprace na vida intelectual, espiritual, no desenvolver unha serie de calidades profundas.
A felicidade é ese estado de conciencia do eu superior que busca o filósofo, que, aínda que en conflito co inferior, está por encima das vicisitudes da vida, vence os medos e enfróntase á vida coma se fose un teatro onde todo é “falso”, onde todo pasa e queda só o pouso, a experiencia. O estado final do filósofo é a serenidade; non lle afectan os conflitos, aínda que se vexa obrigado a resolvelos.

Boecio

Boecio, no século VI, sostén que só a filosofía pode consolar o sufrimento do home. No seu libro A consolación da Filosofía prodúcese un diálogo entre o seu personaxe e a filosofía, que se presenta para consolalo, porque está preso e sufrindo. A filosofía repróchalle que se esqueceu dela e se esclavice ás súas lamentacións, sendo como é aquela a verdadeira fonte de felicidade. Recórdalle que o filósofo ha de seguir a escala da sabedoría, conducíndose na vida, ocupando o seu lugar e vencendo os seus medos.

Giordano Bruno

Por ultimo nomear a Giordano Bruno, que fala da importancia da imaxinación no desenvolvemento e a procura da plenitude do home. O Home debe coidar a súa imaxinación, as imaxes que se producen na súa mente, os seus pensamentos, pois son a óptica da súa interpretación da vida e polarizan o resto dos aspectos do ser humano. Dependendo das imaxes con que se rodea, do ambiente, obxectos, sons, etc., vai creando unha polarización da orde, do equilibrio de toda a nosa natureza, sendo tal a forza do pensamento que pode ata modificar os acontecementos. Aconséllanos o optimismo antes que o pesimismo, dado que as imaxes mentais condicionan o que sucede na vida como un imán tremendo, cun certo poder sobre o noso propio futuro.
Son moitos os elementos da filosofía que aportan pistas ao home para a súa felicidade.
Como conclusión, diremos que, quizais, de tantos consellos e ensinos podamos extraer aquilo que nos axude a construír o filósofo dentro de nós, ese que sabe, que busca e atopa a felicidade, cubrindo as necesidades básicas na medida do posible, pero sempre apoiándose en elementos trascendentes e sublimes que impulsan á alma a unha felicidade estable e duradeira.

Miguel Anxo Padilla (Rede Internacional Ética Universal)
¹Ser Feliz. Pensamentos para desenvolver a arte da felicidade. Miguel Ángel Padilla. Ed. Nueva Acrópolis. 2003